Rusya-Ukrayna 10 yıllık Doğalgaz Transit Anlaşması 31 Aralık 2019’da Bitiyor. Rusya ve Ukrayna’nın Tekrar Anlaşması Mümkün mü?
FATİH YURTSEVEN
BOLD ANALİZ – AB ülkelerinin yıllık doğalgaz tüketimi yaklaşık 500 milyar metreküp civarındadır. Toplam tüketimin yaklaşık %40’lık kısmını oluşturan 200 milyar metreküplük kısmını Rusya’dan ithal ediliyor. AB ve Rusya doğalgaz ticareti hem enerji güvenliği hem de doğalgaz boru hatları kendi topraklarından geçen ülkelerinin bu ticaretten elde ettikleri transit gelirler açısından önem arz ediyor. Zaman zaman Rusya ve Ukrayna arasında yaşanan sorunlar nedeniyle AB ülkelerine doğalgaz akışının kesilmesi ve sonrasında yaşanan sorunlar konuyu daha hassas getiriyor.
Rusya-Avrupa doğalgaz ticaretinin 85 milyar metreküpü Ukrayna üzerinden gerçekleşiyor. (Kuzey Akım1-55 milyar metreküp, Belarus-44 milyar metreküp, Finlandiya-5) Ukrayna 140 milyar metreküplük gaz transfer kapasitesine sahip. Avrupa gaz transferinin yaklaşık %43’ü Ukrayna topraklarından geçen doğalgaz boru hatları ile yapılıyor.
Rusya ve Ukrayna 2009 yılında 10 yıllık sürecek doğalgaz transit anlaşmasını imzaladı. Ukrayna bu anlaşmadan yıllık 3 milyar $ civarında gelir elde ediyor. Mevcut anlaşmanın geçerlilik süresi 31 Aralık 2019 tarihinde doluyor. Anlaşmanın yeilenmesine yönelik olarak Nisan ayından beri yapılan görüşmelerde henüz bir uzlaşıya varılamadı. Peki şimdi ne olacak? 2009 yılında olduğu gibi Avrupa büyük bir gaz sıkıntısı mı yaşayacak? Rusya, Ukrayna’nın gazını kesecek ve buna karşın Ukrayna da transit hatlarını mı kapayacak?
Her iki ülke arasında yaşanan sorunlar şüphesiz anlaşmayı zorlaştıran en önemli etkenler. Ancak doğalgaz transit anlaşmasını tamanen iki ülke arasındaki ikili ilişkilere bağlamak yeterli değil.
Kuzey Akım-2, Türk Akımı projeleri gibi alternatif doğalgaz rotaları Rusya’nın elini güçlendirirken, Ukrayna’nın pozisyonunu zayıflatıyor. Öte yandan ABD ve Ukrayna arasında LNG görüşmeleri devam ediyor.
Birçok iç ve dış parametreden etkilenen Rusya ve Ukrayna doğalgaz ilişkisini tam olarak anlayabilmek için 2009 yılında yapılan gaz transit anlaşması öncesinde ve sonrasında yaşanan gelişmeleri analiz etmek gerekiyor.
RUSYA-UKRAYNA 2009 GAZ TRANSİT ANLAŞMASI SONRASI YAŞANANLAR
2009 Ocak ayında anlaşması yenilenmediği için Rusya Ukrayna’ya giden doğalgaz kesince, Ukrayna da Avrupa’ya gaz akışını durdurdu.19 günlük bir süre sonunda, Ukrayna Başbakanı Timoshenko ve Rusya Devlet Başkanı Putin 19 Ocak tarihinde 10 yıl süre ile geçerli olacak yeni bir anlaşmayı imzaladı. Anlaşmanın metni 3 gün sonra tüm teknik detayları ile birlikte basına yansıdı. Yaşanabilcek sorunlar için Uluslararası Stokholm Tahkim Mahkemesi görevlendirildi.
Anlaşmaya göre Rusya, Avrupa’ya, Ukrayna topraklarından geçen boru hatlarından her yıl 110 milyar metreküpten az olmamak kaydıyla gaz transferi yapacak ve Ukrayna alacağı her bin metreküplük doğal gaz için 450 $ ödeyecek, doğalgazın fiyatı Avrupa’daki ortalama fuel ve dizel fiyatlarının değişimine endekslenecekti.
İlk yıl için 40 milyar metreküp olarak belirlenen Ukrayna’ya gaz satışı, sonraki yıllar için 52 milyar metreküpe çıkarıldı. Anlaşma belirlenen miktarda doğalgaz alımı yapılmasa bile, Ukrayna için belirlenen miktarda (take-or-pay) ücret ödemeyi zorunlu kılmıştı.
Her ne kadar Başbakan Timoshenko bu anlaşmayı tarihi bir zafer olarak ilan etse de, birçok uzman bu anlaşmadaki maddelerin Ukrayna’nın aleyhine olduğunu söyledi. Şubat 2010 ayında Ukrayna Devlet Başkanlığını Rus yanlısı Viktor Yanukovich kazandıktan sonra, anlaşmayı imzalayanlara görevi kötüye kullanarak Ukrayna’yı zarara uğratma suçlarından dava açıldı. Timoshenko 7 yıl hapis, 186 milyon dolar para cezası ile 3 yıl siyasetten men ile cezalandırıldı.
Ukrayna 2015 yılı Kasım ayında Rusya’dan gaz alımını durdurdu. Avrupa’ya giden boru hatlarından ters akımla, Avrupa üzerinden Rus doğalgazını almaya başladı. Ukrayna için bu şekilde alınan doğalgaz, Rusya’dan doğrudan alınan dizel yakıta endeksli gazdan daha ucuz. Bunu üzerine yaşanan tartışmalar sonucunda her iki ülke konuyu Uluslararası Tahkim Mahkemesine götürdü.
Aralık 2017 ve Şubat 2018 tarihlerinde mahkeme, hem Ukrayna’ya gaz satışı hem de Avrupa’ya gaz transferi konularında yaşanan anlaşmazlıklara yönelik iki karar verdi. Mahkeme Ukrayna-Naftagaz’ın, Rus-Gazprom’a 2 milyar $ civarında bir ödeme yapmasına, buna karşılık Naftagaz’ın zararının telafi için de Gazprom’un Naftagaz’a 4.673 milyar $ ödeme yapmasına karar verdi.
Mahkeme, Ukrayna’nın her ne kadar alım yaparsa yapsın anlaşmadaki miktarlar üzerinden ödeme yapmasını da adil bulunmadı, Gazprom’un take-or-pay prensibi kesinlikle reddedildi. Ukrayna’nın aldığı gaz ortalama gaz fiyatına endekslendi, Ukrayna’nın fazla doğalgazı üçüncü ülkelere satma talebi de uygun bulundu. Gazprom’un tüm girişimleri ve itirazları sonuçsuz kaldı.
UKRAYNA NE İSTİYOR?
Naftagaz; anlaşmanın 10 yıl geçerli olarak yapılmasını, yıllık en az 60 milyar metreküplük bir gaz transferinin garanti edilmesini, ilave olarak 30 milyar metreküplük doğalgazın esnek yapılandırılmasını talep ediyor. Ukrayna’ya göre boru hatlarının ekonomik olarak işletilebilmesi için yıllık en az 40 milyar metreküplük dogalgaz akışının garanti edilmesi gerekiyor.
Ukrayna Rusya ile uzun süreli bir anlaşma yapmak istiyor. Zira, Rusya; Kuzey Akımı-2 ve Türk Akımı boru hatlarının devreye girmesi ile toplam 85 milyar metreküplük doğalgazı Ukrayna boru hatları kullanılmadan Türkiye ve AB ülkelerine iletilebilecek duruma gelecek.
İLK ABD TANKERİ UKRAYNA’YA YANAŞTI
Ukrayna 2019 yazında ABD ve Polonya ile hükümetler arası doğalgaz temin anlaşması imzaladı. Bu anlaşma ile Ukrayna gaz alt yapısının iyileştirilmesi ve ABD sıvılaştırılmış doğal gazının (LNG) Polonya üzerinden ithal edilmesini amaçlıyor. Ukrayna’ya iletmek üzere ABD’nin ilk LNG tankeri Polonya’nın Swinoujscie LNG terminaline Kasım ayı ortalarında yanaştı. ABD bu olayı “Bu adım Ukrayna’nın enerji bağımsızlığına yardımcı olmak için atılmış diğer bir adımdır” şeklinde duyurdu. Ancak Ukrayna ile Polonya arasındaki LNG boru hattı ve pompalama sistemleri yılda sadece 2 milyar metreküp kapasite ile transfer yapabiliyor.
Ukrayna atılan tüm adımların Rusya ile herhangi bir anlaşmaya varılamaması durumunda tüketicilerin korunması için alınmış tedbirler olduğunu ve gaz ve kömür depolama sistemlerinin 2020 kışını rahatlıkla geçirecek şekilde dolu olduğunu söylüyor. Her iki ülke yetkilileri ile Avrupa Enerji Birliği temsilcilerinin katılımıyla 28 Kasım tarihinde Viyana’da gerçekleştirilen toplantıda Ukrayna’nın Rusya’dan direkt doğalgaz temini için hazır olduğu, ancak satış şartlarının ve fiyatın Avrupa Birliğinde belirlenmiş açık kriterler ve göstergelere göre belirlenmesi gerektiği, daha önce tahkim mahkemesi tarafından Gazpromun ödemesine karar verilen yaklaşık 3 milyar doların gaz alınarak yapılabileceği, ifade edildi.
RUSYA NE İSTİYOR?
2019 yılı boyunca bekleyen Rusya, gaz transferine yönelik ilk resmi teklifini 18 Kasım 2019 tarihinde Gazprom Genel Kurul Başkanı Alexey Miller vasıtasıyla Naftagaz’a iletti. Anlaşma teklifinde Ukrayna’nın aksine mevcut gaz transfer anlaşmasının sadece 1 yıl daha uzatılması veya 1 yıllık yeni bir gaz transfer anlaşması imzalanması öngörülüyor. Ayrıca, Gazprom tarafların karşılıklı tüm uluslararası hakemlikteki suçlamaları ve adli süreçleri sonlandırmasını, Ukrayna Rekabet Kurulu tarafından Gazprom’a yönelik olarak ‘ekonomik rekabetin ihlali’ suçlaması ile verilen 7 milyar dolar civarındaki cezanın kaldırılmasını, Avrupa Komisyonuna yapılan Rus gaz firmasının soruşturulmasına yönelik girişimlerin iptal edilmesi talep ediyor. Putin geçen haftalarda yaptığı açıklamada, teklif edilen şartların kabul edilmesi durumunda, Ukrayna’ya doğrudan gaz verileceğini, Ukrayna’nın Avrupa’dan ters akımla Rus gazını almasına gerek olmaycağını çünkü bu koşullarda Ukrayan’nın doğlagazı %20-25 oranında daha ucuz olabileceğini söyledi.
BU KOŞULLARDA ANLAŞMA YENİLENİR Mİ?
Almanya Ekonomi ve Enerji Bakanı Peter Altmaier Kuzey Akımı-2 projesinin devreye girmesinin Ukrayna’nın boru hatlarının kullanılmasına engel teşkil etmeyeceğini, ancak buradan pompalanacak gaz miktarının biraz düşebileceğini, yıllık transfer edilecek miktarın 30 ile 40 milyar metreküp arasında değişebileceğini ifade ediyor. Bu açıklama ile Ukrayna’nın boru hatlarının idamesi için talep ettiği 40 milyar metreküplük doğalgaz miktarı paralellik arz ediyor.
Ancak 2009 anlaşmasından kaynaklanan anlaşmalıklar henüz çözülebilmiş değil. Ukrayna Enerji Bakanı Oleksiy Orzhel tarafından yapılan açıklamaya göre Ukrayna’nın tazmin etmesi gereken tüm alacaklarının tutarı 22 milyar dolar. Dolayısıyla Ukrayna bu kez kartlarını hayli yüksek açmış durumda.
Rusya’nın, devamlı değişen Ukrayna hükümetleri karşısındaki diplomatik başarıları ve müzakereler konusundaki yeteneği ortada. Buna rağmen ilk kez Ukrayna tarafı hayli moralli. Çünkü uluslararası hakem mahkemesi Gazprom ve Naftagaz davasında ağırlıklı olarak Ukrayna lehine karar vermiş durumda. Bu durumda moral üstünlüğünü Ukrayna tarafında olsa da, Rusya alternatifsiz olmadığı için masaya daha avantajlı durumda.
Teknik personelden oluşan heyetler arası görüşmelere bir sonraki hafta Viyana’da devam edilecek. Öte yandan 9 Aralık’ta Doğu Ukrayna sorunu için Paris’te bir araya gelecek dörtlü zirvede Putin ve Zelensky arasında gaz anlaşmasına yönelik olarak baş başa bir görüşme yapılması bekleniyor. Bu görüşme nihayetinde yapılacak açıklamalardan yeni bir gaz anlaşmasının yapılma şekli ve olasılığı hakkında daha sağlıklı bilgi alınacak.
Burada yeri gelmişken bir hususu da vurgulamak gerekiyor. Ukrayna topraklarının bir kısmı Rusya tarafıdan işgal edilmesine ragmen doğalgaz konusunda Rusya ile çok çetin bir pazarlık yürütürken, doğalgaz fiyatı konusunda indirim talep etmeden Türk Akımı projesine evet demesi de yakından incelenmeyi hak ediyor.